Altılı (heksakord) ve göreceli solfej

Özet

1. Altı sesli sistemin kökeni

Altı sesli sistemi Arezzo’lu Guido icat etmiştir. Antik Yunan dörtlüsü, Re’den Sol’e Kilise Modlarının karar seslerini de ihtiva ediyordu. Guido, her iki yanını birer ses ilave ederek dörtlüyü genişletmiştir.

2. Altılının özellikleri

Altılılar dengelidir. Ortada bir yarım ses ve her iki yanda birer tam ses bulunur.

3. Guido’nun eğitim sisteminde altılının kullanımı

Guido’nun öğrencileri, altı sesin isimlerini hatırlayabilmek için ilâhiyi ezberlemek zorundaydılar. Seslerin isimleri, perdelerine (frekanslarına) göre değil, sistem içindeki görevlerine göre belirleniyordu. Do, majör dizinin, Re de minör dizinin karar sesiydi. Yarım ses her zaman Mi ve Fa arasında yer alıyordu. Sol ve La ise güçlüye benzer bir göreve sahipti. Altılılar, Ortaçağ ses dizisinin tamamı üzerine aşağıdaki gibi yerleşiyordu:

Notaların altındaki ilk satır Alman ses isimlerini, ikinci satır ise Guido tarafından kullanılan isimlerini göstermektedir. Sol’den (G) başlayan altılılar durum (sert), Do’dan (C) başlayanlar naturale (doğal) ve Fa’dan (F) başlayanalar da mole (yumuşak) ismini alır. ‘Durum’ altılısı H (B, Si), ‘Mole’ altılısı B (B bemol, Si bemol) kullanır.

Altılı, Gregoryan ilâhilerin, yarım sesi ortada, genellikle soru ve cevap şeklinde ilerleyen ezgiler oluşturmasına imkan vermektedir.

Eğer bir ezgi, ana altılı dışındaki sesleri kullanırsa, bu sesler komşu altılıdaki konumlarına göre isimlendirilir. Aşağıdaki örnekte B bemol (Si bemol), C (Do) – A (La) arasını kapsayan ‘naturale’ altılısına ait değildir. A (La) ile arasında yarım ses olduğu için Fa adını alır (La üssü Fa). Ana ezgi ‘molle’ altılısından yalnızca Fa sesini kullandığı için, diğer sesler ‘durum’ altılısından gelen isimlerini korur (İkinci satırdaki kırmızı isimler).

Öte yandan, Mi-Fa-Mi-Re isimlerini (yeşille gösterilen) kullanmak da, bu ezgi yürüyüşünü ‘molle’ (komşu) altılısı ile de ilişkilendirebileceğimiz için, doğru olur. Ancak La’dan Re’ye geçince, takip eden sesler açık bir şekilde ‘naturale’ altılısına ait olduğu için isimleri değişir. Guido, ezginin kullandığı altılının değişmesine “dönüşüm” (mutasyon) der.

4. Sonuç

Altılılar ve göreceli solfej ezgilerin öğrenilmesini kolaylaştırır. Seslerin perdeleri (frekansları) üzerine değil, işlevleri ve birbirleri ile ilişkilerine odaklandığı için ezgi yürüyünün anlaşılmasına yardımcı olur. Naturale, durum ve molle altılıları farklı modlar değildir. Yapıları benzerdir.

Kişinin nota bilgisi olmasa bile, seslerin göreceli solfej isimleri ona ezginin iç yapısı hakkında bilgi verir. Mesela, besteci karar sesini (son ses) Re olarak isimlendirirse, melodinin minör olduğu anlaşılır. Eğer Do olarak isimlendirirse, ezgi de majördür. Mi ve Fa’nın geçtiği yer, yarım sesin konumunu belirler.

5. Analiz ve söyleme alıştırması (3’e bakın)

Şarkının anahtarı Fa’dır. Fa sesi, üstten ikinci çizgi üzerindedir. Son ses Re’dir (mavi çember). Ezginin minör olduğunu işaret eder. Re-Fa aralığı, minör ezginin küçük (minör) üçlüsüdür (bir tam ses ve bir yarım ses). Do (yeşil çember), yedendir (kararı güçlendiren, karara yönlendiren ses). Sarı çember son sesin (karar) farklı seslerle vurgulandığını, sabitlendiğini göstermektedir. Kahverengi çember, tipik bir bitişi göstermektedir. Diğer çemberler özel sesleri vurgulayan farkıl sesleri işaret etmektedir.

6. Aralık Alıştırmaları (Sesli)